نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد، گروه جامعهشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران
2 استادیار گروه جامعهشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه گیلان، رشت، ایران
چکیده
شکل رابطه دولت با طبقات اجتماعی در طول تاریخ ایران همواره متأثر از نظریات شیوه تولید آسیایی و استبداد شرقی تبیین شده است. بر اساس این نظریه، قدرت دولت نامحدود است و همه طبقات را زیر سیطره خود دارد. این در حالی است که بسیاری از داده‌های تاریخی عصر قاجار، این دیدگاه را زیر سوال می‌برند و نمایانگر وضعیتی هستند که در آن نیروهای مختلف اجتماعی قدرت دولت را محدود میکنند. این مقاله در پاسخ به مسأله تعارض نظریه دولت آسیایی و واقعیت تاریخی عصر قاجار نوشته شده است. پرسش اصلی مقاله این است که آیا دولت قاجار توسط طبقات جامعه محدود می‌شد یا دارای قدرتی مطلق و فراطبقاتی بود؟. در پاسخ به این پرسش از نظریه سهگانه دولت طبقاتی، بناپارتی و آسیایی کارل مارکس استفاده میشود. روش تحقیق از نوع مطالعه موردی تاریخی است که با دو روش اسنادی و تطبیق الگو به گردآوری و تحلیل داده‌ها میپردازد. یافتههای تحقیق نشان میدهد که دولت قاجار نه ماهیتی طبقاتی داشت و نه دارای قدرتی فراطبقاتی، بلکه با برخورداری از استقلال نسبی نسبت به طبقات جامعه با مفهوم دولت بناپارتی قابل توصیف است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Qajar Bonapartism: The Model of State–Class Relationship in Qajar Iran
نویسندگان [English]
- Sara Sharifpour 1
- Noori Hadi 2
- Mohammad Reza Gholami Shekarsaraee 2
1 LLM, Department of Sociology, Faculty of Humanities, Guilan University, Rasht, Iran
2 Assistant Professor, Department of Sociology, Faculty of Humanities, University of Gilan, Rasht, Iran
چکیده [English]
Introduction
The present research deals with the discrepancy between the hypothesized theory of the Asiatic mode of production and the empirical evidence from the Qajar era. Specifically, it explored whether the state–class relationship in the Qajar era can accurately be characterized as oriental despotism (or an Asian state), or it reflects a state where the power of the king was limited by influential classes, such as the clergy, affluent merchants, local nobility, provincial rulers, princes, large landowners, and tribal chiefs. The central focus of this research was to determine whether the Qajar state enjoyed power concentration or operated within a kind of power plurality. In this respect, the central question is: Was the power of the Qajar state limited by social classes, or did it wield absolute and supra-class authority?
Theoretical Framework
The study examined the state–class relationship through the lens of Karl Marx’s theory of the state. Marx’s perspective on the state can be categorized into three distinct models: the powerless state, the state with relative power, and the state with absolute power. Applying these three models, the present study analyzed the dynamics of the state–class relationship during the Qajar era.
According to Marx’s instrumentalist theory, the concept of a class state suggests that both the form and essence of the state are contingent upon prevailing classes. While the state may exhibit diverse variations and characteristics in different historical contexts, it fundamentally relies on classes. In all instances, the state functions as a dependent entity and a tool of the ruling class. Marx presented his theory of the Bonapartist state in The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte (1852) and The Class Struggles in France 1848-1850 (1850). Marx acknowledges that the state possesses a certain degree of independent power or relative autonomy from the ruling class. According to Marx and Engels, the absence of private land ownership and the existence of large-scale state-controlled water facilities, despite their apparent contradiction, are the defining characteristics of the Asian state, in which the autocratic state machinery exercises control over the production surplus and serves not only as the central apparatus for oppression but also as a tool for economic exploitation at the disposal of the ruling class. In such a setting, “the state reigns supreme.”
As evident, Marx’s triadic model of the state analyzes the state–class relationship at three levels. The model of class state portrays a state that lacks power and relative autonomy from the ruling class. The Bonapartist state enjoys relative autonomy from the ruling class, while the Asian state wields absolute power and autocratic authority over all societal classes. The present research used Marx’s triadic model as the analytical framework to examine the state–class relationship during the Qajar era.
Materials and Methods
This research employed a historical case study approach, which involves gathering extensive information through various data collection methods over an extended temporal span. The collected information is systematically analyzed with the explicit objective of deriving theoretical insights. The documentary research method within the framework of recorded or written history was used to collect the relevant information. There are three strategies for data analysis: pattern matching, explanation building, and time series analysis. Given the descriptive nature of the current case study, the pattern matching method, specifically the type of rival explanations, was utilized. This method involves comparing the historical pattern derived from experience with the predicted theoretical pattern.
Results and Discussion
The central question addressed in the present article pertains to the extent of the Qajar state’s power; whether it was constrained by social classes or characterized by absolute and supra-class authority. According to the research findings, the influential clerics, relying on their social support base, exerted their influence over the state. This influence manifested openly through the issuance of fatwas in significant events such as the Russo-Persian Wars, the Persian Tobacco Protest, or the Constitutional Movement. Furthermore, the clerics often succeeded in establishing common interests through their relationships with statesmen, thereby exerting influence over high-ranking state officials. Notably, clerics comprised 20% of the social composition of the first parliament, which signifies their official entry into the power structure of the time.
Prominent and affluent merchants, particularly in the first half of the 19th century, wielded influence by fulfilling the financial requirements of the state and cooperating closely with it. However, their role evolved in the second half of the 19th century marked by events like the Tobacco Protests and Monsieur Naus, when they joined the protesters and disrupted the country’s economic cycles due to conflicting interests. This class emerged as one of the most influential groups in Iran during the Qajar era. With the establishment of the Constituent Assembly, they secured a significant one-third of the parliament composition.
The influential patriarchs of tribes and the heads of important clans held significant sway due to their independent geographic position and economic resources, military strength, and provision of manpower to the Qajar army. This enabled them to exert influence and even engage in direct conflicts with the state, such as during the Constitutional Movement.
Given Iran’s population structure, which predominantly comprised farmers, the large landowners assumed the role of quasi-sovereigns within the territories under their ownership. Their possession of extensive estates, personal military forces, and substantial incomes derived from landownership, combined with a weak bureaucracy and an inefficient tax system, granted them considerable autonomy in areas under their influence.
Conclusion
According to the findings, it becomes highly challenging to conceive of the Qajar state as the entity possessing absolute power, as Marx suggests as the primary characteristic of the Asian state. In the Qajar Iran, influential social classes, including the clergy, affluent merchants, local nobility, provincial rulers, princes, large landowners, and tribal chiefs, served as intermediary layers that limited the state’s power and prevented the establishment of a supreme master or an absolute ruler. Moreover, the Qajar state, originating from the Qajar tribe, was not practically reliant on the tribe itself or other social classes, so the Qajar state actually employed various methods, such as granting state positions or making discord between tribes, to control and even suppress them. Accordingly, the Qajar state cannot be categorized as a mere instrument of the ruling class or an entity with absolute power. It does not align with the concept of a class state or even a supra-class state. Instead, enjoying power and relative autonomy from the dominant class, the Qajar state could create a relative balance between social forces, leading to its characterization as a Bonapartist state.
کلیدواژه‌ها [English]
- Oriental despotism
- Iran
- Bonapartism
- Asiatic Mode of Production
- Qajar
- آفاری، ژانت، (۱۳۸۵)، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران: بیستون.
- اشرف، احمد، (۱۳۵۹)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دوره قاجاریه، تهران: زمینه.
- آندرسون، پری، (۱۳۹۰)، تبارهای دولت استبدادی، ترجمه حسن مرتضوی، تهران: ثالث.
- آبراهامیان، یرواند، (۱۳۷۶)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نی.
- آدمیت، فریدون و ناطق، هما، (۱۳۵۷)، فکر اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدۀ دورۀ قاجار، تهران: آگاه.
- آدمیت، فریدون، (۱۳۶۳)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، سوئد: کانون کتاب ایران.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، (۱۳۶۳)، روزنامه خاطرات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
- الگار، حامد، (۱۳۵۵)، دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
- انصاری، حاج میرزا حسن خان، (۱۳۲۲)، تاریخ اصفهان، تهران: عرفان.
- براون، ادوارد، (۱۳۷۶)، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران: کویر.
- بشیریه، حسین، (۱۳۷۴)، عقل در سیاست، تهران: نگاه معاصر.
- بلیکی، نورمن، (۱۳۸۷)، طراحی پژوهش‌های اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: نی.
- بیکر، تزر ال، (۱۳۷۷)، روش تحقیق نظری در علوم اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: پیام نور.
- پاولویچ، م و دیگران، (۱۳۵۷)، سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایران، ترجمه م. هوشیار، تهران: امیرکبیر.
- پطروش‍ف‍س‍ک‍ی، ای‍ل‍ی‍ا پ‍اول‍ووی‍چ، (۱۳۴۶)، ک‍ش‍اورزی م‍ن‍اس‍ب‍ات ارض‍ی در ایران: عهد م‍غ‍ول (ق‍رن‌ه‍ای ۱۳، ۱۴ م‍ی‍لادی)، ت‍رج‍م‍ۀ کریم کشاورز، تهران: دانشگاه تهران، م‍ؤس‍س‍ۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
- پولاک، ادوارد، (۱۳۶۸)، ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
- ترنر، برایان، (۱۳۸۰)، «شرق‌شناسی و مسأله جامعه مدنی در اسلام»، ترجمه حسن محدثی، روزنامه نوروز، ۱۶/ ۷/ ۱۳۸۰.
- تقی زاده، حسن، (۱۳۷۹)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: فردوس.
- تنکابنی، محمد بن سلیمان، (۱۳۰۴)، قصص العلماء، تهران: نشر بی نا.
- حائری، عبدالحسین، (۱۳۷۴)، اسناد روحانیت و مجلس (۱)، تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- جهانگیر میرزا، (۱۳۲۷)، تاریخ نو، به کوشش عباس اقبال، تهران: شرکت سهامی چاپ.
- خورموجی، محمد جعفر، (۱۳۴۵)، حقایق الاخبارناصری، به کوشش حسن خدیو جم، تهران: زوار.
- خنجی، محمد علی، (۱۳۵۸)، رساله‌ای در بررسی تاریخ ماد و منشأ نظریه دیاکونوف، تهران: کتابخانه طهوری.
- دالمانی، هانری رنه، (۱۳۳۵)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه همایون فره وشی، نهران: امیرکبیر.
- دروویل، گاسپار، (۱۳۶۴)، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، تهران: شباویز.
- دوگاردان، کنت آلفرد، (۱۳۶۲)، مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه عباس اقبال، تهران: انتشارات نگاه.
- دوگوبینو، کنت، (۱۳۶۷)، سه سال در ایران، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران: نشر فرخی.
- دون، استفان، (۱۳۶۸)، افول و ظهور شیوه تولید آسیایی، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز.
- دیاکونف، ا.م، (۱۳۴۷)، تاریخ ایران باستان، ترجمه کریم کشاورز، تهران: علمی و فرهنگی.
- ساعی، علی، (۱۳۹۱)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: سمت.
- سوداگر، محمد، (۱۳۵۹)، نظام ارباب – رعیتی در ایران، تهران: موسسه تحقیقات اقتصادی و اجتماعی پازند.
- سیف، احمد، (۱۳۸۰)، استبداد، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران، تهران: رسانش.
- طبری، احسان، (۱۳۵۸)، برخی بررسی‌ها درباره جهان‌‌بینی‌‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران، تهران: قومس.
- عبدالله یف، ر.ز، (۱۳۶۱)، روستاییان ایران در دوره قاجاریه، ترجمه مارینا کاظم زاده، تهران: کتاب آگاه.
- عیسوی، چارلز، (۱۳۶۹)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: چاپ دیبا.
- فشاهی، محمدرضا، (۱۳۵۵)، واپسین جنبش قرون وسطایی در دوران فئودال، تهران: جاویدان.
- فشاهی، محمدرضا، (۱۳۶۰)، تکوین سرمایه‌داری در ایران، انتشارات گوتنبرگ.
- فلیک، اووه، (۱۳۹۱)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
- فوران، جان، (۱۳۹۲)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا پس از انقلاب، ترجمه احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
- فووریه، ژوانس، (۱۳۶۸)، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: نوین.
- کاتوزیان، محمد علی، (۱۳۷۶)، «حکومت خودکامه: نظریه‌ای تطبیقی درباره دولت، سیاست و جامعه ایران»، اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره ۱۱۸-۱۱۷.
- کاتوزیان، محمد علی، (۱۳۷۷)، نه مقاله در جامعهشناسی تاریخی ایران ترجمه علیرضا طیب، تهران: مرکز.
- کاتوزیان، محمدعلی، (۱۳۶۶)، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
- کاتوزیان، محمدعلی، (۱۳۷۹)، دولت و جامعه در ایران، ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
- کاتوزیان، محمدعلی، (۱۳۸۱)، تضاد دولت و ملت، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نی.
- کدی، نیکی، (۱۳۸۱)، ایران دوران قاجار و برآمدن رضا خان، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران: ققنوس.
- کرزن، جرج، (۱۳۴۷)، ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
- کرسول، جان دبلیو، (۱۳۷۳)، طرح پژوهش: روش‌های کیفی، کمی و ترکیبی، ترجمه علیرضا کیامنش و مریم دانای‌طوسی، تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
- کرمانی، ناظم الاسلام، (۱۳۷۶)، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: پیکان.
- کریستن سن، آرتور، (۱۳۸۳)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: نگارستان کتاب.
- کسروی، احمد، (۱۳۶۳)، تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر.
- گودلیه، موریس، (۱۳۸۵)، شیوه تولید آسیایی، ترجمه امیر اختیار.
- لمبتون، ا.ک.س، (۱۳۳۹)، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- لمبتون، آن، (۱۳۶۳)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
- لوسکایا، پیکو و دیگران، (۱۳۴۶)، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران: انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
- لوکونین، ولادمیر گریگورویچ، (۱۳۵۰)، تمدن ایران ساسانی، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- مارش، دیوید و استوکر، جری، (۱۳۷۸)، روش و نظریه در علوم سیاسی، ترجمه امیر محمد حاجی یوسفی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- مارکام، کلمنت، (۱۳۶۷)، تاریخ ایران در دوره قاجار، ترجمه میرزا رحیم فرزانه، تهران: فرهنگ ایران.
- مارکس، کارل، (۱۳۷۷)، هجدهم برومر لویی بناپارت، ترجمه باقر پرهام، تهران: مرکز.
- مارکس، کارل، (۱۳۷۹)، لودویگ فوئرباخ و ایدئولوژی آلمانی، ترجمه پرویز بابایی، تهران: چشمه.
- مارکس، کارل و انگلس، فردریش، (۱۳۸۰)، مجموعه مانیفست پس از ۱۵۰ سال، ترجمه: حسن مرتضوی، تهران: آگاه.
- مارکس، کارل، (۱۳۸۹)، نقد فلسفه حق هگل، ترجمه رضا سلحشور، ماربورگ: نقد.
- مستوفی، عبدالله، (۱۳۷۱)، شرح زندگانی من: تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران: زوار.
- ملک‌زاده، مهدی، (۱۳۸۳)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: سخن.
- ملکم، جان، (۱۳۷۹)، تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران: افسون.
- مهدوی، شیرین، (۱۳۸۹)، «فرهنگ و زندگی در عصر قاجار: زندگی روزمره در عهد قاجار»، فرهنگ مردم، شماره ۳۵-۳۶.
- میرزا صالح، غلام حسین، (۱۳۶۹)، فرهنگ رجال قاجار، تهران: زرین.
- ناطق، هما، (۱۳۷۳)، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران: توس.
- نش، کیت، (۱۳۸۰)، جامعهشناسی سیاسی معاصر: جهانی شدن سیاست، قدرت، ترجمه محمد تقی دلفروز، تهران: کویر.
- وبر، ماکس، (۱۳۷۴)، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری و دیگران، تهران: مولی.
- وثوقی، منصور، (۱۳۷۵)، جامعهشناسی روستایی، تهران: کیهان.
- ورهرام، غلامرضا، (۱۳۶۷)، نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران: معین.
- وطن دوست، غلامرضا، (۱۳۷۱)، «ساختار قدرت و اوضاع اجتماعی- اقتصادی ایران در دوره ناصری و مظفری»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 28، صص 199-180.
- ولی، عباس، (۱۳۸۰)، ایران پیش از سرمایه‌داری، ترجمه حسن شمس‌آوری، تهران: مرکز.
- ونسا، مارتین، (۱۳۸۹)، دوران قاجار: چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم، ترجمه افسانه منفرد، تهران: کتاب آمه.
- ویتفوگل، کارل، (۱۳۹۱)، استبداد شرقی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: ثالث.
- وینسنت، اندرو، (۱۳۸۱)، نظریه‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نی.
- هدایت، رضاقلی خان، (۱۳۳۸)، روضة الصفای ناصری، تهران: خیام.
- هلد، دیوید، (۱۳۶۹)، مدل‌های دموکراسی، ترجمه نصرالله کسرائیان، انتشارات روشنگران.
- یین، رابرت. کی، (۱۳۷۶)، طرح تحقیق و روش‌های موردپژوهی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: موسسه فرهنگی آینده پویان.
References
- Eliash, J, (1979), “Misconceptions Regarding the Juridical State of Iranian Ulama”, International Journal of Middle Easte Studies, 10, pp. 9-25.
- Flyvbjergy, Bent, (2006), “Five Misunderstandings about Case – Study Research”, Qualitative Inquiry, Vol. 12, No. 2, pp 219 - 245.
- Gilbar, Gad G, (1976), “Demographic Developments in Late Qajar Persia 1870-1906”, Asian and African Studies, 11, pp. 147-49.
- Griffin, Larry, (1993), “Narrative, Event-structure Analysis and Causal Interpretation in Historical Sociology”, American Journal of Sociology, Vol. 98, No. 5, p.1097.
- Kelly, Duncan (2003), “Karl Marx and Historical Sociology”, in Handbook of Historical Sociology, Gerard Delanty and Engin F. Isin, London: SAGE Publications.
- Marx, K, (1956, 1961), Karl Marx: Selectad Writing, Edited by T. Bottomore and M. Rubel, Great Britain: Penguin Books.
- Stack, E, (1882), Six Months in Persia, 2vols, London: S. Low, Marston, Searle & Rivington.
)