فارغ از آنکه در این مقام به دنبال پاسخی فلسفی به نوع تعامل انسانها در بستر اجتماعی و تـأثیر
احساس امنیت در این تعامل باشیم؛ تنها به این نکته اشاره میشود که انسانها در طول تاریخ بشر
در کنار یکدیگر و در ساختاری اجتماعی زیستهاند و هرآنجا که ساختاری حاصل آید با مفهـوم
برتری و اقتدار توأم خواهد شد؛ بر این پایه همیشه تحصیل امنیت در ساختار اجتماعی دغدغهی
انسانها بوده و به بیانی رساتر، داشتن امنیت به نیاز اجتماعی انسان تبدیل شده اسـت. از نظرگـاه
اسلام نیز در آیات متعددی ضرورت وجود امنی ت در زندگی اجتماعی مورد تأکید قرار گرفته و
بر همین اساس »امنیت، نخستین و مهمترین شرط یک زندگی سـالم و اجتمـاعی اسـت.«)مکـارم
شـیرازی،1394ه.ق، ج ،12ص: .(539در روایـات اسـلامی نیـز امنیـت بــهعنـوان عـاملی کـه وظیفــهی
حکومتها تأمین حداکثری آن است مـورد اشـاره قـرار گرفتـه اسـت؛ امیرالمـومنین)ع( فلسـفهی
وجودی حکومت را فراهم ساختن امنیت ملّی میداند که از هر طریقی )به وسیله ی نیروهای مسلح(
باید تأمین شود)شریف الرضی، ،1382خطبهی 40و نامهی .(53براسـاس مجمـوع آمـوزههـای اسـلامی
میتوان در راستای ضرورت وجود امنیت برای جامعهی اسلامی دو اصل کلّی را مـورد اسـتنتاج
قرار داد. دو اصلی که عبارتنداز: » -1ارزش امنیت و منزلت حافظان آن، -2لزوم شدت عمل در
برابر آرامش ستیزی و برهم زدن امنیت« )اسماعیلی،،1379ص: .(838این دو اصل درکنـار یکـدیگر
خواهند توانست جایگاه امنیت در زندگی اجتماعی را ایجاد کرده و از وجود آن صیانت نمایند. از
طرف دیگر »حکومتها برای حفظ نظم عمومی و آرامش اجتماعی ناچار به وضع قواعدی هستند
تا با رعایت آنها روابط شهروندان بهگونهای تنظیم شود که هرکس بدون ایجاد تهدید، برای امتیاز
و ارزشهای دیگران، از امتیازها و ارزشهای خویش بهـره گیـرد.«)اسـماعیلی، ،1379ص: .(838در
راستای تأمین امنیت ملّی، راهبردهای گوناگونی به کارگرفته میشود، راهبردهـایی کـه از یـک
الگوی خاص پیروی نموده و خود را در ساختار کشورها نشان میدهند. از همینرو در این مقاله
الگوی راهبردی تأمین امنیت ملّی جمهوری اسلامی ایران 45
برآنیم تا الگوهای راهبردی تأمین امنیت ملّی در قوانین برنامه ی توسعه ی جمهوری اسلامی ایران
را که در سالهای مختلف مبنای عمل دولتها قرار گرفته است مورد مطالعه قرار داده و تحلیـل
نماییم تا بتوان از این طریق جهت گیـری تـأمین امنیـت ملّـی جمهـوری اسـلامی ایـران و الگـوی
بکارگرفته شده در قوانین برنامهی توسعه برای آن را کشف نمود. ضرورت چنـین مطالعـاتی در
حوزهی حقوق و امنیت از آنروست که میتواند مبنـای تحلیـلهـای بعـدی بـرای اتخـاذ تـدابیر
مناسب امنیتی در آینده باشد.
اما پیش از این بررسی لازم است در محور اول ایـن پـژوهش بـه تعریـف مفهـوم امنیـت ملّـی و
الگوهای راهبردی مهم در راستای تأمین آن پرداخته شود تا از این رهگذر امکان بررسی قوانین
برنامهی توسعه در بخش پایانی فراهم آید.
الف( تعریف مفاهیم
-1امنیت و امنیت ملّی
امنی ت در لغت به معنای در امانبودن، بیبیمی، آسایش، بیهراسی)معین، ،1353ص: ،(354اطمینان
و سکون قلب)راغب، .1388ص: (21و در اصطلاح؛ به معنای »نبود تهدید نظـامی بـرای ملـت و یـا
توان نگهداری کشور از هجوم دشمنان و یا محافظت کشـور در دفـع تهدیـدهای خـارجی علیـه
حیات سیاسی و منافع ملّی است.« )شریعتمدار جزائری،،1385ص: .(7ام ا بیشک این حد از تعریـف
وافی به مقصود نبوده و باید برای رسیدن به تعریفی متناسـب، تلاشـی در خـور داشـت. بـیش از
آنکه به تعریف مفهوم امنیت ملّی پرداخته شود برآنیم تا مؤلفههای امنیت را لحاظ نموده؛ از این
طریق بتوانیم در انتخاب تعریف مناسب دقت بیشتری را مدنظر قرار دهیم. در این راستا میتـوان
چنین اشاره کرد که: نخست؛ »شرایط امن آن است کـه ارزشهـای حیـاتی بـرای مرجـع امنیـت
)فرد، جامعه و کشور( از تهدید مصون باشد و دیگر اینکه؛ امنیت در اندیشهی اسلامی وضـعیتی
است که در پرتو آن زمینه ی عبادت خداوند متعال و در نتیجه قرب به باری تعالی فراهم شود}و
برهمین اساس{امنّیت فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، ملّی و جهانی بـه تمـامی در
این راستا باید جهتگیری شود.« )لک زایی، ،1385ص: .(10چنین به نظـر مـیآیـد کـه در تعریـف
مقولهی امنی ت، عنایت به عامل عینی و ذهنی در خور توجه باشـد؛ بـر ایـن اسـاس ابتـدا »فقـدان
تهدید یا به حداقل رساندن آنها به مثابه عامل عینی و درثانی بوجود آوردن احسـاس ظهـور ایـن
عامل عینی در جامعه }به عنوان عامل ذهنی{ باید مورد توجه قرار گیرد، چرا که توهم و تصور
46فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
ناامنی، ناامنترین شرایط را برای انسان در پی خواهد داشـت و بـدین ترتیـب حتـی در صـورت
نبود هر تهدیدی، امنیت محقق نخواهد شد.« )اسماعیلی، ،1379ص:.(836
با عنایت به آنچه تاکنون بیان گردید، امنیت را میتوان از دو منظـر مـورد تعریـف قـرار داد:
ابتدا آنکه به تعریفی ساده از امنیت، که از درون گفتمان سلبی بیرون میآید، اکتفا نمود؛ که بـر
این اساس، امنیت عبارت است از »وضعیتی که منافع حیاتی بازیگر از سوی دیگر بازیگران یا در
معرض تهدید نباشد و یا در صورت وجود تهدید احتمالی، بازیگر تـوان دفـع و مـدیریت آن را
با هدف صیانت از منافع خود داشته باشد.«)آر.دی، آر.1389ص: .(122و یا میباید به سراغ تعریـف
پیچیدهای که از درون گفتمان ایجابی بیرون آمده است رفت؛ تعریفـی کـه »امنیـت را وضـعیتی
مبتنی بر وجود نوعی رابطهی معقول و متناسب بین خواستههـای بـازیگران بـا داشـتههـای ایشـان
درون یــک واحــد سیاســی مــیدانــد کــه در نهایــت تولیــد رضــایتمنــدی نــزد بــازیگران
میکند.«)آر.دی، آر.1389ص: .(122با عنایت به آنکه در پژوهش حاضر محور اصـلی بحـث حـول
امنیت ملّی است؛ بیشک تعریفی ساده از مفهوم امنیت نخواهد توانست زوایـای مفهـوم غـامض
امنیت ملّی را بر ما مکشوف کرده و از اینرو نگارنده درصـدد اسـت بـا مبنـا قـراردادن تعریـف
ایجابی ارائه شده از امنیت به بررسی مفهوم امنیت ملّی بپردازد.
-2الگوی راهبردی
پیش از ورود به تعریف الگوی راهبردی و اقسام آن، برآنیم به ضرورت وجود نگاه راهبردی در
مدیریت کلان بپردازیم، چرا که »طراحی الگوهای منظّم برای تبیین و توضیح مسائل از یک سو
میتواند به افکار و ایدهها سامان دهد و از سوی دیگر، مبنایی برای تنظـیم و همـاهنگی رفتارهـا
خواهد بود.« )مارش و استوکر، ،1387ص: .(13لـذا امـروزه نظریـهپـردازی و شـکلدادن رفتارهـا بـر
اساس نظریات، از لوازم سیاستگذاری عمـومی 1و مـدیریت کـلان واحـدهای سیاسـی بـه شـمار
میآید. از اینرو »منظور از استراتژی امنیت ملّی، سیاستها و الگوهایی است کـه از طریـق آن،
کشورها درصدد فراهم آوردن شرایط لازم برای تأمین امنیت ملّـی خـود مـیباشـند. باتوجـه بـه
چگونگی نگرش کشورها به موضوع امنیت ملّی، خود این سیاستها متفاوت مـینماینـد.« )ولـی
پور، سیدحسین. ،1383ص: .(254فـارغ از آنچـه بـه عنـوان راهبردهـای مختلـف امنیـت ملّـی نامیـده
میشود، در این مجال ابتدا به دنبال ارائهی تعریفی از راهبرد هستیم تا بتوانیم در مباحث بعدی با
1. Public Policy
الگوی راهبردی تأمین امنیت ملّی جمهوری اسلامی ایران 47
استناد به تعریف ارائه شده در مقام کشـف راهبردهـای امنیـت ملّـی موجـود در قـوانین برنامـهی
توسعه، به تحلیلی درست از جایگاه امنیت ملّی و راهبردهـای حصـول آن نائـل آیـیم. بـر همـین
اساس »مدیریت راهبردی عبارت اسـت از فرآینـدی کـه از طریـق آن؛ سـازمانهـا، محـیطهـای
داخلی و خارجی خود را شناسایی کرده و درصدد شناخت عمیق آنها بر میآیند. عـلاوه بـر آن
مسیر راهبردی خود را پایهگذاری کرده، دست به خلق استراتژیهایی میزنند تـا بـا بکـارگیری
آنها به اهداف تعیین شدهی سازمان 1برسند.«)حبیب زاده ملکی، ،1383ص: .(45براین اسـاس راهبـرد
نیز عبارت است از :»مجموعهای از انتخابها که با توجه به محدودیتها و امکانات عالم واقع به
قصد نائل شدن به اهداف ترسیم شده در سطح واحد تدارک مـیشـوند«)علینقـی، ،1381ص:.(323
مهمترین نکتهی مدنظر در تحلیل راهبردی، توجه به »عوامل درونی و بیرونی )محیطی( است که
تأثیر عمدهای در آیندهی سازمان دارند. در جریان تحلیل راهبردی سـعی مـیشـود تـا تصـویری
تمامنما از عواملی که بر حال و آینده سازمان اثر دارند و یا میتوانند اثر داشته باشند شـکل داده
شود.« )آخرین مشاهده: 1391/4/31مدیریت راهبردی / (http://fa.wikipedia.org/wikiاز اینرو در
یک تقسیمبندی کلّی، الگوهـای راهبـردی را مـیتـوان بـه چهـار دسـته تقسـیمبنـدی نمـود کـه
عبارتنداز: » الگوهای مبتنی برتحلیل بیرونی، »الگوهای مبتنی برتحلیل درونی « ، »الگوهای مبتنی
بر تحلیل ذهنی- جامعهشناختی« و»الگوهای جامع«.
ب(هویتشناسی امنیت ملّی و نظریه های آن
حکومتها در بستر تاریخ مبتنی بر مبانی هستیشناسی خود در عمل، به قواعد خاصی پایبنـد شـده انـد
که این قواعد در حوزه ی ارتباط بین کشورها زمینه ساز شـکل گیـری روابـط و تعارضـات بـین المللـی
بوده است. یکی از مهمترین موضوعات مدنظر »دولت- کشـورها« در تعـاملات بـین المللـی توجـه بـه
تأمین امنیت ملّی است. از همینرو مبتنی بر مبانی هستی شناسی متفاوت، گفتمانهـا و در دل گفتمـان-
ها، نظریههای متفـاوت امنیـت ملّـی شـکل گرفتـه کـه هریـک بـه نـوعی در سـاخت عمـل سیاسـی-
اجتماعی نهاد دولت مربوط، مؤثر واقع گردیده است. در یک تقسیمبنـدی کلـی و فـارغ از توجـه بـه
دیدگاههای اسلامی در این مجال، گفتمانهای امنیت ملّی در بستر تاریخ را علـیالخصـوص از عصـر
روشنگری تاکنون، میتوان به سه گفتمان اصلی »سنّتی، مدرن و پست مـدرن« تقسـیمبنـدی نمـود. در
گفتمان سنّتی، امنی ت و متأثر از نوع ایدئولوژی آن، »دولت، مقتدرترین و مشـهورترین معمـار سـاختار
.1از نظر نگارنده، دولت به مثابه بزرگترین و عالیترین سازمان یک دولت-کشور است.
48فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
اجتماعی جامعه است«. در این گفتمان تهدید نظامی، جدی تلقی میشود. دولت ملی با رفتار عینـی و
ملموس؛ تصمیمگیری خود و تصمیمسازان دیگر را تشکیل میدهد و بر اساس خـطمشـی آشـکار و
معی ن به ستیزش صریح میپردازد«)رنجبر، ،1378ص: .(78در چنین گفتمانی تأکید بر وجه سـلبی امنی ـت
اسـت و بـدین ترتیـب مقصـود اصـلی در رفتـار، نـه ایجـاد نهـاد امنی ــتسـاز، بلکـه دفـع فرآینـدهای
تهدیدزاست. بالطبع در این گفتمان، در تعریف »امنی ت ملّی همواره اذعان میشود کـه تهدیـدات اولاً
منشأ خارجی دارند و ثانیاً خصوصیت نظامی آن غالب است«)رنجبر، ،1378ص: .(78برخلاف آنچـه در
گفتمان سنتّی در نیل به تحصیل امنی ت ملّی تأکید بر دفع فرآیندهای تهدیدزاست؛ در گفتمان مـدرن،
امنی ت تلاش برای »نیل به سطحی از اطمینانخاطر برای تحصیل و صـیانت منـافع ملّـی«)افتخـاری،1379؛
ص: .(53مدنظر است. بر این اساس، امنی ت ملّـی جـزء مسـئولیتهـای حکومـت ملّـی اسـت و نکتـهی
محوری این تعریف بیشتر »تعقیب روانی و مادی ایمنی«)افتخـاری،،1379ص: (31است. »در ایـن گفتمـان
دفع تهدیدات با تأسیس سازوکار و انجام مقدمات میسر است و اساسـاً دفـع تهدیـد بـا تعقیـب ایمنـی
ممکن میشود.«)افتخـاری، ،1379ص: .(55گفتمان پستمـدرن امنی ـت نیـز از مقولـهی دولـت بـه عنـوان
یگانه نهاد اجتماعی در نیل به سطحی از امنیت گذر کرده بـرآن اسـت کـه دیگـر دولـتهـا موضـوع
اصلی امنی ت نیستند و امنی ت صرفاً در درون دولتهـا دسـتیافتنی نیسـت، بلکـه دولـت، بـه مثابـه یـک
نظریهی بزرگ فراروایت و ابرساختار برای امنی تزایی تأسیس مییابد، ولی درنهایت زایندهی تهدیـد
میشود.«)تاجیک، ،1377ص: .(120پستمدرنها در مطالعهی امنی ت ملّی مـیکوشـند بـه جـای گفتمـان
واقعگرایی، گفتمان جدیدی مبتنی بر همکاری و روابط متقابل کشورها را جایگزین نماینـد و اسـاس
این روابط مبتنی بر فهم متقابل باشد.)جالینوسی، ،1385ص: .(41مبتنی بر گفتمان پستمدرن در مطالعـات
امنی ت ملّی؛ سیاستهای امنی ت ملّی بر این فرض استوار است که امنی ت یک ملّت در سـایهی افـزایش
امنی ت دیگر ملّتهای همجوار افزایش پیدا میکند. مطالعات راهبردی انجام شده در رابطـه بـا امنی ـت
ملّی مبتنی بـر ایـن گفتمـان را، مـیتـوان تحـت دو عنـوان »اسـتراتژی مقابلـه«)جالینوسـی، ،1385ص:(41
و»استراتژی همکاری«)لیگ و مورگان، ،1381ص: (82تقسیمبندی کـرد. اصـلیتـرین نظریـههـای موجـود
درحوزهی امنی ت ملّی در گفتمـانهـای یـاد شـده عبارتنـداز: »نظریـهی مجموعـهی امنی ـت منطقـهای،
نظریــهی امنی تــی ســاختن، نظریــه تهــاجم دفــاع، رهیافــت فرهنــگ اســتراتژیک، ایــدهی امنی ــت
مشترک.«)خانی، ،1389ص: .(24لازم به ذکر است که پس از بیان این نظریات درصدد خواهیم بـود بـه
نگرشی از مبانی اسلامی نسبت به مقولهی امنی ت ملّی برسیم تا از این طریـق بتـوانیم الگـوی راهبـردی
امنی ت ملّی را در قوانین برنامه توسعه را تحلیل کنیم.
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 49
»نظریهی امنی ت منطقهای   1متأثر از مکتب کپنهاگ است و با محور قـرار دادن محـیط امنی تـی
در سطح منطقهای تلاش دارد تا دستگاه مناسبی برای تحلیـل مسـائل امنیتـی ارائـه دهـد.« )خـانی،
،1389ص: .(24براساس این نظریه؛ »پدیدههایی که برای امنی ت فیزیکی تهدید ایجاد میکنند حـد
و مرز مجموعهی کشورهای متعـاملی را، کـه نظـامهـای امنی تـی منطقـهای را تشـکیل مـیدهنـد،
مشخص میکنند و به هم پیوند مـیدهنـد.« )لیـگ و مورگـان، ،1381ص: .(43در کنـار ایـن نظریـه،
نظریهی امنی تی ساختن »فرآیند امنی تی و غیرامنی تی کردن مسائل و پدیـدههـا را مـورد توجـه قـرار
میدهد و به تبیین موفقیتها و شکستها}در تحصیل امنی ت ملّی{ در این فرآینـد مـیپـردازد.«
)خانی، ،1389ص: .(24مفهوم امنی ت در این نظریه »موضوعی بین ذهنـی و خـود مصـداقی« 2اسـت.
در نظریهی تهاجم دفاع نیز »مهمترین پدیدهی امنی تی جنگ است و تلاش دارد تا قابلیت تبیین و
پیشبینی آن را }در راستای تأمین امنی ت ملّی{ افزایش دهد.«)خانی، ،1389ص: .(24در این نظریه،
با عنایت به جایگاه ویژهای که تکیه بر قدرت در دفع تهدیدات دارد؛ لذا »کانون نظریهی تهاجم
دفاع، بر پایهی توانمندیهای نظامی یا به طور مشخصتر، توانـایی انجـام مأموریـتهـای نظـامی
.( Glaser,1997,p:195)«استوار است
در رهیافت فرهنگ استراتژیک و براساس نظر دستهی او ل از معتقدان بـه ایـن رهیافـت »فرهنـگ
استراتژیک، روشی برای شناختن عمیقتر و دقیقتر مسائل امنی ت ملّی است.«) .(Colin, 1999, p: 50-1بـر
این اساس فرهنگ استراتژیک را، هم باید زمینهی شکلگیری رفتار و هم، یکی از مؤلفـههـای آن بـه
حساب آورد. بر اساس این دیدگاه، استراتژی امنی ت ملّی مـیتوانـد جوانـب زیـادی داشـته باشـد کـه
یکی از آنها جنبهی فرهنگی است. بهعنوان آخرین دیدگاه این نظریه »امروزه فرهنگ اسـتراتژیک را
میتوان بهعنوان مجموعـهای متمـایز از اعتقـادات ایسـتارها و کارکردهـا بـا توجـه بـه اسـتفاده از زور
دانست که به صورت دستهجمعی حفظ شده و بطور تدریجی در طول زمان از طریق فرآیند تـاریخی
مداوم و منحصر به فرد ظهور میکند.«).(Longhust, 2000, P:200
ایدهی امنی ت مشترک نیز به عنوان یکی از مهمترین نظریههای امنی ت ملّی چنین بیان مـیدارد
که: »تمرکز بنیانی و مرکزی حاکم بر الگوی امنی ت مشارکتی این اسـت کـه همـهی کشـورهای
منطقه میتوانند امنی ت نسبی را از طریق پذیرفتن یک سری محدودیتهایی برای خـویش تـأمین
کنند. در این ایده، تضمینهای امنی تی نه از طریق سلطه، بلکه برعکس از راه غیرقابل قبول کردن
1. Regional Security Complex Theory
2. Selfreferentia
50فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
گزینشهایی که هدف آنها کسب سلطه بر رقیبان اسـت، بـه وجـود مـیآیـد«)ابولحسـن شـیرازی،
،1386ص: .(198در این ایده، امنی ت به صورت فزآیندهای »به منزلهی ملک مشاع تعریف میشود
که قابل تقسیم و تبـدیل نیسـت«)ابوالحسـن شـیرازی، ،1386ص: .(200ایـن رویکـرد کشـورها را بـه
»دوست و متحد و دشمن تقسیم نمیکند؛ ام ا تهدیدات علیـه همـهی بـازیگران مسـاوی اسـت و
بهطور یکسان منافع جمعی را به خطر میاندازد. بنـابراین همـهی شـرکا خواسـتار امنی ـت متقابـل
.(320:، ص1389 ، به نقل از:خانیMichae,2004, PP:139-154)«هستند
پ( انواع الگوهای راهبردی
واژهی راهبرد» 1یک کلمهی یونانی و به معنای فنِ ادارهی عملیات جنگـی و یـا دانـش عملیـات
نظامی است. ترجمهی فنی استراتژی، تدبیر )علم و فن( یا طراحی نقشه برای جنگ یـا مقابلـه بـا
تهدید توأم با نیرنگ و خدعه و نقل و انتقالات نظامی است. و در آخرین تعریف؛ سازماندهی و
به کارگیری مؤثر منابع و امکانـات و تـوان دفـاعی در رسـیدن بـه اهـداف اسـتراتژیک و عمـده
مطرح شده است.« )حیدرخانی، :1372ص: .(95از همینرو دولتهـا، بـه عنـوان برتـرین سـازمان و
نهاد در هر مجموعهی ملّی، برای تأمین امنّیـت ملّـی خـود و شهروندانشـان برآننـد تـا از الگـوی
راهبردی مشخصی استفاده نمایند. توجه به فرصتها و چالشهای مختلف پیشروی هر دولـت،
بیان کنندهی نوع استراتژی آن دولت در تأمین امنی ت ملّـی اسـت. از ایـنرو، نگرشـی جـامع بـه
انواع الگوهای راهبردی و فهم ویژگیهای هر یک، میتواند زمینه ساز شناخت الگوی راهبردی
مناسب در تأمین امنی ت ملّی بر اساس نظریههای مختلف آن را فراهم آورد.
در بررسی انواع الگوهای راهبردی، دیدگاهها و نظرهای متمایزی به استراتژی وجـود دارد و
توسط افراد مختلفی تحت عنوان مکاتب استراتژی دستهبندی شده است. یکی از مهمتـرین ایـن
تقسیمبندیها، »مکاتب راهبردی مینتزبرگ« بوده که عنوان هر یـک از آنهـا، بـر اسـاس صـفت
منحصر به فردی کـه ظـاهراً بهتـرین وصـف بـرای اسـتنباط دیـدگاه هـر یـک دربـارهی فرآینـد
اسـتراتژی اسـت، انتخـاب شــده اســت)حیـدرخانی، :1372ص: .(96در ایـن مجــال بـا عنایـت بــه
ویژگیهای مشترک این مکاتب، چهار دستهی کلی از» الگوهای راهبردی« ارائه شده و مکاتب
توصیف شده است از طرف »مینتزبرگ« ذیل این چهار دستهی کلی تقسیمبندی میشود:
-1الگوهای مبتنی بر تحلیل بیرونی
1. Strategy
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 51
-2الگوهای مبتنی بر تحلیل درونی
-3الگوهای ذهنی جامعهشناختی
-4الگوهای جامع
اکنون به بررسی هر یک از این الگوها می پردازیم:
-1الگوهای مبتنی بر تحلیل بیرونی
الگوهای مبتنی بر تحلیل بیرونی در فرآیند سـاخت راهبـرد بـا تأکیـد بـر عوامـل بیرونـی بـازیگر
سیاسی و محور قرار دادن شرایط مؤثر بر بازیگر، به تحلیل راهبردها و الگوسازی میپردازند. از
همینرو دو »مکتب قدرت« و »مکتب محیطی« را بـهعنـوان مکاتـب الگوهـای مبتنـی بـر تحلیـل
بیرونی قلمداد کرده و در این مجال به بررسی مبانی این دو مکتب پرداخته میشود:
اول: مکتب قدرت
طبق مفروضات این مکتب، قدرت و سیاست، فراگرد تدوین استراتژی را شکل میدهند. همچنین
استراتژیهایی که ممکن است ناشی از چنین فراگردی باشند، ناگهانی و پیشبینی نشده هستند و
بیشتر شکل موقعیت و ترفند به خود میگیرنـد تـا چشـمانـداز) .(Mintzberg, 2001:p301-6در ایـن
مکتب؛ استراتژیسازی، حاصل تعاملاتی از قبیل متقاعدسازی، چانه زنی و گاهی اوقات مواجه هی
مستقیم است که به شکل بازیهای سیاسی در میان منافع محدود و همچنـین ائـتلافهـای متغیـر
بدون تسلط، بهطور مـوقتی نمـودار مـیشـود) .(Pelling,2004 p:37نهادهـای سیاسـی هـر سـازمان،
مهمترین پستهای سازمانی به شمار میآیند، از همین رو اگر دولت را برترین سازمان هر ساختار
اجتماعی بدانیم نقش سازندهی نهادهای تشکیل دهندهی آن در تصویر الگـوی راهبـردی تـأمین
امنیت ملّی آن بی بدیل خواهد شد.
دوم: مکتب محیطی
همانطور که اشاره گردید دستهی اول الگوهای راهبردی در ساخت نظـام راهبـردی بـه عوامـل
بیرونی توجه بسیار داشته است، از این رو طرفداران مکتـب محیطـی برآننـد کـه محـیط یکـی از
مهــمتــرین عوامــل مــؤثر بــر ســازمان اســت و ســازمان در مقابــل آن کــاملاً منفعــل عمــل
میکند) .(Haberburg, 2000, p:226از نظر»مینتزبرگ« محیط میتواند از چهـار جنبـه بـر اسـتراتژی
سازمان تأثیر بگذارد: »ثبـات، پیچیـدگی، تنـوع و خصـومت«) .(Mintzberg, 200:p301-61در ایـن
52فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
مکتب نهادهای بیرون سازمان) که به عنوان نهادهای محیط تلقی میشوند( نقشی بسـیار حسـاس
ایفا میکنند، ضمن اینکـه پسـتهـایی کـه چنـین تغییـرات محیطـی را رصـد، کنتـرل و هـدایت
میکنند نیز حساسیت بهسزایی دارند. بر این اساس نهادهای محیطی سازمان دولت، در عرصـهی
منطقهای و بینالمللی بر اساس این مکتب نقش پررنگی در ترسیم الگوی راهبردی آن دولت در
عرصهی دفاع ملّی دارند. توجه به نقاط اشـتراک و اخـتلاف دولـتهـا در عرصـه ی منطقـه ای و
بین المللی برای ترسـیم الگـوی راهبـردی در ایـن مکتـب ضـروری اسـت. ایـن مکتـب براسـاس
مفروضات خود، محیط را به عنوان مجموعه ای از نیروهـای عمـومی، بـازیگر اصـلی در فرآینـد
ایجاد استراتژی دانسته و سازمان باید به این نیروها پاسخ دهد؛ درغیر اینصـورت حـذف خواهـد
شد. 1از همینرو رئیس دولت در رابطه با مطالعه ی محیط و اطمینان از سازگاری مناسب سازمان
با آن، یک عنصر منفعل شناخته میشود. بر اساس این مکتب، در محیط هایی با شرایط متفاوت،
سازمانها به گروهیشدن با یکدیگر خاتمه داده و این روند تا خصمانهشدن روابط و زوال آنهـا
امتداد پیدا میکند.
-2الگوهای مبتنی بر تحلیل درونی
برخلاف آنچه در الگوهای مبتنی بر تحلیل بیرونی، تأکید الگوسازی بر تحلیل مؤلفه های بیرونی
است؛ در الگوهای مبتنی بر تحلیل درونی، عناصر داخلـی دولـت، بـه واسـطه ی برتـرین سـاخت
اجتماعی بودن آن، مورد توجه قرار میگیرند. در مکاتب ایـن الگـو تأکیـد بـر مؤلفـه هـای گـره
خورده با هویت هر سازمان به عنوان محور ترسیم الگو مدنظر قرار گرفته و دو مکتب یـادگیری
و برنامه ریزی در این مجال مورد بررسی قرار میگیرد:
اول: مکتب یادگیری
مکتب یادگیری مکتبـی توصـیفی اسـت. »فـورر« ) (1995مـیگویـد سـازمانهـایی کـه بـهطـور
مستمردر حال یادگیری هستند، در یـک چرخـه، همـواره رو بـه بـالا در حـال حرکـت و تعـالی
هستند. بر اساس مفروضات این مکتب، اسـتراتژیهـای بـالقوه همـواره درون سـازمانهـا وجـود
دارند و سازمانها از طریق رفتاری که منطبق بر گذشته است اقدام میکنند، بنـابراین رهبـر بایـد
فراگرد یادگیری استراتژیک را اداره کند) .(Mintzberg, 2001:p301-6ترسیم الگـوی راهبـردی در
1. Selected Out
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 53
این مکتب بر اساس مؤلفهی یادگیری بر محور آموزش استراتژیک بنا نهاده شده است و اگر هر
دولتی بتواند در حوزههای مختلف خود، علیالخصوص در حوزهی امنی ت ملّی، نهادهای درونی
خود را آموزش دهد و جهتدهی کند؛ در عرصهی عمل و تأمین امنی ت ملّی آنها خـود بهتـرین
راهبرد را اتخاذ خواهند کرد. چنین نگرشی به الگوی تأمین امنّیت، باعث میشود تا نقش دولت
به عنوان برترین سازمان اجتماعی در تأمین امنی ت؛ نقش پشتیبان و حمایتی باشد و بازیگر اصلی
عرصهی تأمین امنی ت، نهادهای دولتـی مـرتبط بـا آن باشـند. از همـینرو در ایـن مکتـب »نقـش
رهبری، از پیش تعیینکردن استراتژیهای برنامهریزی استراتژیک نیست؛ بلکه مـدیریت فرآینـد
یادگیری استراتژیک است.«).(Mintzberg, 2001:p301-6
دوم: مکتب برنامهریزی
همانطور که در مکتب یادگیری اشاره شـد تأکیـد بـر محـور یـادگیری بـه دلیـل توانمندسـازی
نهادهای خُرد دولت در تأمین امنی ت ملّی از طریـق برنامـهریـزی اسـت. در مکتـب برنامـهریـزی،
استراتژی، حاصـل فراگـردی رسـمی اسـت و اسـتراتژیهـا بـهگونـهای روشـن و مشـخص بیـان
میشوند و مشخصبودن استراتژیها در این مکتب تا حدی است که میتوانند در مراحل بعـدی
به اهداف، برنامهها و طرحهای عملیاتی تبدیل شوند. لذا میتوان گفت که استراتژیها، از یـک
فراگرد کنترلشده، آگاهانه و با برنامهریزی رسمی نشأت میگیرند و مسؤلیت اجـرای برنامـههـا
عملاً بر عهدهی ستاد برنامهریزی است) .(Mintzberg, 2001:p301-6در واقـع در ایـن مکتـب اصـل
مسئولیت کل فرآیند با دولت و در عمل مسئولیت اجرایی آن بر عهدهی خُرده نهادهـای دولـت
و برنامهریزان ستادی است و از انجام این فرآیند است که استراتژی ظاهر شده و روشن میشود.
بر این اساس اجرای اسـتراتژیهـا از طریـق توجـه بـه جزئیـات اهـداف، بودجـههـا، برنامـههـا و
طرحهای عملیاتی در نهادهای خُرد دولتی پیگیری میشود.
-3الگوهای ذهنی جامعه شناختی
برخلاف آنچه در دو الگوی قبلی جایگاه عناصر بیرونی و درونی دولت، در تحلیـل الگوسـازی
آن مورد بحث قرار گرفت؛ در الگوهای ذهنی جامعه شناختی، انگیزههای موجد یک راهبرد در
فرد و اجتماع مورد تأکید قرار میگیرد. از همینرو مکتـبشـناختی و کـارآفرینی بـا نگـرش بـه
خواست رهبر یک مجموعه و مکتب فرهنگی با نگرش به زمینههای فرهنگیِ شکلگیـری یـک
راهبرد، سه مکتب اصلی تبیین کنندهی این الگوها را شکل دادهاند:
54فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
اول: مکتب شناختی
مکتب شناختی بر آن است که برای درک نحوهی شـکلگیـری اسـتراتژی، فراگردهـای ذهنـی
استراتژیست را مورد بررسی قـرار دهـد. توضـیح آنکـه از نظـر ایـن مکتـب، تـدوین اسـتراتژی،
فراگردی شناختی است که در ذهن استراتژیست رخ میدهد. پس برای بهدسـت آوردن درکـی
صحیح از فراگرد تدوین استراتژی باید از روانشناسی شناختی بهره گرفت. در مکتب شـناختی،
استراتژی به شکل دورنما )مفاهیم، نقشههـا، طـرحهـا و چـارچوبهـا( ظـاهر مـیشـود و تعیـین
میکند که افراد چگونه از منابع ورودی محیط استفاده میکنند). (Mintzberg,2001:p301-6
دوم: کارآفرینی
در کنار مکتب شـناختی و در مکتـب کـارآفرینی »تـدوین اسـتراتژی، ارتبـاطی مسـتقیم بـا نگـرش و
خواست رهبر هر سـازمان دارد.«) .(Mintzberg, 2001:p301-6در ایـن مکتـب، »نـه تنهـا فراگـرد تـدوین
استراتژی به طور انحصاری بر رهبر تمرکز دارد، بلکه بـر ذاتـیتـرین حـالات و فراگردهـای ذهنـی و
روانی او )همچون شهود، قضاوتهای شخصی، تجربه و بینش( تأکید میشـود.«). (Pelling, 2004,p:38
در واقع در این مکتب؛ نظریات رهبـر سـازمان کـه چونـان خـطمشـیدهنـده عمـل مـیکنـد بـهمثابـه
حساسترین مورد تلقی میشود و براین اساس، استراتژی در ذهن او بـهماننـد یـک چشـمانـداز بـرای
مدت زمان طولانی است و فرآیند تدوین استراتژی در ذهن مدیر و به صورت نیمـهسـاختاریافته و بـر
اساس تجربه و شهود شکل میگیرد.
سو م: مکتب فرهنگی
برخلاف آنچه در مکتب کارآفرینی تأکید بر نگرش رئـیس حکومـت در شـکلدهـی بـه اسـتراتژی
حاکم بر سازمان دولت است؛ در مکتب فرهنگی بهطور عمده بـه تـأثیر پدیـدهی فرهنـگ بـر حفـظ
ثبات استراتژیک در سـازمان پرداختـه مـیشـود. در مکتـب فرهنگـی، شـکلدهـی اسـتراتژی، یـک
فراگرد تعامل اجتماعی است که مبتنی بر اعتقادات و ادراکات مشترک اعضای سـازمان اسـت. افـراد
از طریـق فراگـرد اجتمـاعی شـدن، اعتقـادات را بـه دسـت مـیآورنـد).(Kogut, & Zander, 1996,p:13
استراتژی، به شکل چشمانداز بوده و امری جمعی اسـت و بـه کـل اعضـای سـازمان وابسـته اسـت. از
سوی دیگر فرهنگ و بهویژه ایدئولوژی، تغییـر اسـتراتژیک را بـه انـدازهی تـداوم اسـتراتژی موجـود
تشویق نمیکند) .(Mintzberg, 2001:p301-6در این مکتب، فرهنگ غالب مهمتـرین مؤلفـه اسـت و لـذا
در این مکتب، نگرش به نهادهایی که فرهنگ سازمانی مؤثرند و آن را شـکل مـیدهنـد بسـیار مهـم
میشود.
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 55
-4الگوهای جامع
درکنار الگوهای پیشگفته؛ دستهای از مکاتب وجود دارند کـه در تحلیـل خـود بـرای سـاخت
الگوی راهبـردی متناسـب هـر سـازمان و در سـطح بحـث مـا، دولـت، بـهمثابـه برتـرین سـازمان
اجتماعی، سعی در تجمیع مؤلفههای اثرگذار بـر یـک بـازیگر را دارنـد. از همـینرو بـا عبـارت
الگوهای جامع به معرفی دو مکتب ترکیب و طراحی خواهیم پرداخت:
اول: مکتب ترکیببندی
در میان مکاتب مختلف این الگوها؛ مکتب ترکیب یا ترکیببندی، از مهمترین مکاتب شـناخته شـده
است. این مکتب دارای دو جنبهی مهم بوده که یک جنبهی آن، »تشریح وضعیت و حـالات سـازمان
و محیط آن است که ترکیب نامیده میشود. جنبهی دیگر، فراگرد تدوین استراتژی را شرح مـیدهـد
که »دگردیسی« نام دارد«) .(Mintzberg,2001.p301-6بنـابراین، ایـن مکتـب مـیتوانـد آمـوزههـای تمـام
مکاتب دیگر را در خود جمع کند. بر اساس مفروضات این مکتب بـهطـور معمـول یـک سـازمان را
میتوان با ترکیب خاصی از ویژگیهای آن تشریح کـرد. بـر اسـاس ایـن مکتـب، در هـر زمـان بایـد
استراتژی خاص متناسب با شـرایط اتخـاذ شـود) . (Mintzberg,2001.p301-6براسـاس مبـانی نظـری ایـن
مکتب، بیشتر اوقات یک سازمان را میتوان بصورت برخی انـواع ترکیـب بـا ثبـات ویژگـیهـای آن
توصیف کرد. برای یک دورهی زمانی مشخص، سازمان با شـکل خاصـی از سـاختار سـازگار اسـت
که با نوع خاصی از زمینه انطبـاق دارد و موجـب رفتـار خاصـی مـیشـود کـه مجموعـهی خاصـی از
استراتژیها را دنبال میکند. براساس ایـن مکتـب، اسـتراتژیهـای حاصـله بـه شـکل الگـو یـا برنامـه،
موقعیت یا چشمانداز یا مانور است، ام ا دوبـاره هـر یـک بـرای زمـان خودشـان و منطبـق بـا وضـعیت
خودشان ساخته و پرداخته میشوند. اعتقاد این مکتـب بـر آن اسـت کـه کلیـد مـدیریت اسـتراتژیک
عبارتست از ثبات پایدار یا حداقل تغییر استراتژیک قابل انطباق در بیشتر اوقات، ام ا بصـورت دورهای
باید نیاز تحول را شناخت و قادر بود فرآیند مخرّب را بدون تخریب سـازمان مـدیریت کـرد. فرآینـد
ایجاد استراتژی میتواند بصورت طراحی مفاهیم یا برنامهریزی رسمی، تجزیـه و تحلیـل سیسـتماتیک
یا دوراندیشی رهبری، یادگیری، تعاونی یـا سیاسـیکـاری رقـابتی باشـد کـه روی شـناخت انفـرادی،
اجتماعیگرایی جمعی یا پاسخ ساده بـه نیروهـای محیطـی تمرکـز دارد. ولـی هریـک بایـد در زمـان
خودش و در بستر خود یافت شود. به عبارت دیگـر، مکاتـب فکـری شـکلگیـری اسـتراتژی، خـود
نمایندهی ترکیب بندیهای خاصی هستند.
56فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
دوم: مکتب طراحی
در فراگرد تدوین استراتژی در این مکتب نیز نه به جامعیت مکتب قبلی، ام ا در تحلیل الگوی راهبردی
و ساخت آن به عوامل درونی و بیرونی توجه توأمان میگردد، در این مکتب ابتدا »نقاط قو ت و ضعف
سازمان به عنوان عوامل درونی« و »تهدیدات و فرصتها بهعنوان عوامل محیطی« مورد شناسایی قـرار
میگیرند و مراحل یکبهیک پیگیری میشوند تا در نهایـت اسـتراتژی مناسـب بـا شـرایط داخلـی و
خارجی سازمان انتخاب شود و به اجرا در بیاید) .(E. Hoskisson, 1999, p:439بـا اسـتفاده از نوشـتههـای
»اندروز و کریستنسـن« مـیتـوان گفـت کـه در ایـن مکتـب، تشـکیل اسـتراتژی، فرآینـدی سـنجیده،
اندیشیدهشده و تعمدی است و مسئولیت کنترل و نظارت، بر عهدهی مدیریت سـازمان بـهماننـد یـک
استراتژیست است) .(Mintzberg,200:p301-6یعنی در این مکتب مدیر عامل یـا پسـت عـالی سـازمان بـه
عنوان حساسترین عنصر تلقی میشود که البته نمیتوان ایدهها و مفروضات وی را در این جایگاه نیز
نادیده انگاشت؛ از همینرو این مکتب بـه نـوعی دربردارنـدهی الگوهـای ذهنـی جامعـهشـناختی نیـز
میباشد. در نهایت بر اساس مبانی این مکتب، تدوین راهبرد باید یک فرآیند کنکاش تفکر آگاه باشد
و مسئولیت کنترل و آگاهی باید در اختیار مدیران اجرایی کل قرار گیرد.
ت( تطبیق نظریهها بر الگوها
پس از بیان آنچه راجع به نظریات امنی ت ملّی و الگوهای راهبردی گذشت، اینک مجـال بحثـی
تطبیقی میان نظریات امنی ت ملّی و الگوهای راهبردی از حیث هـمخـوانی قالـب و محتـوا آمـاده
است. برآنیم تا نظریههای امنی ت ملّی را در چارچوب الگوهای راهبردی تحلیـل کنـیم و الگـوی
مناسب هر نظریه را برای تحقق آن با توجه به مختصات نظریات و الگوها در کنـار هـم، توصـیه
نماییم. از اینرو مبنای بحثمان را نظریات امنی ت ملّی قـرار مـیدهـیم و از منظـر الگوهـا بررسـی
مینماییم.
اول - الگوی راهبردی نظریه امنی ت منطقهای
همانگونه که در بررسی این نظریه گذشت، تأکید بر بازیگران منطقـهای در تـأمین امنی ـت ملّـی
بیش از پیش مورد توجه قرار میگیـرد. در ایـن نظریـه تأکیـد بـر عامـل جغرافیـایی و تهدیـدات
خارجی در تعیین منطقهی امنی تی نقش بیبدیلی بازی میکند. از اینرو توجه به عامل بیرونی در
شکلدهی به نظریهی امنی ت ملّی در نظریهی امنی ت منطقهای محور مباحث این دیدگاه است. بـر
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 57
همین اساس به نظر میرسـد در انتخـاب الگـوی مناسـب بـرای تحقـق ایـن نظریـه نیـز توجـه بـه
الگوهای راهبردی مبتنی بر تحلیل بیرونی دور از انتظار نباشد؛ چراکـه نخسـت، براسـاس مکتـب
قـدرت اسـتراتژیسـازی، حاصـل تعـاملاتی از قبیـل متقاعدسـازی، چانـهزنـی و گـاهی اوقـات
مواجههی مستقیم است که به شکل بازیهای سیاسی میان بازیگران منطقه نمایـان مـیشـود و از
طرف دیگر، براساس مکتب محیطی، محیط منطقهای یکی از مهمترین عوامل مـؤثر بـر سـازمان
دولت است و سازمان دولت در مقابل آن بیشتر متأثر عمل میکند.
دوم- الگوی راهبردی نظریهی امنی تیساختن
همانگونه کـه در تفسـیر ایـن نظریـه از موضـوع امنی ـت گذشـت، مفهـوم امنی ـت در ایـن نظریـه
موضوعی بینذهنی و » خود مصداقی« 1است. لذا آنچه در این میان نقش دارد؛ ذهـن، ادراک و
نگرش بازیگر و مخاطب است. نظریهی امنیتّیساختن، با روشی تفسیری در معنای مفهوم امنی ـت
معتقد است که »مفاهیم علوم اجتماعی برخلاف مفاهیم در علوم طبیعی، خود بخشی از واقعیـت
هستند که صرفاً آنها را توضیح میدهند}از اینرو{ معنی یک مفهوم اجتمـاعی از جملـه امنی ـت
در کارکرد آن نهفته است و چیزی نیست که بتوان آن را به لحاظ تحلیلی یـا فلسـفی بـر اسـاس
آنچه باید بهترین باشد تعریف کرد. در این نظریه، امنی تیساختن پدیدهها پس از طی سه مرحلـه
اتفاق خواهد افتاد. براین اساس ابتـدا ترکیبـی از موقعیـت اجتمـاعی و اقـدام گفتـاری، پدیـدهی
امنی تـی را بـه رسـمیت مــیشناسـد و در مرتبـهی دو م پدیـدهی امنی تـی همچـون تهدیـد وجـودی
شناسانده میشود و در مرتبهی سو م، با پذیرش مخاطب، فرآیند امنیتّیساختن به اتمام مـیرسـد.
از اینرو معنای امنیتیساختن در مکتب کپنهاگ به معنای »خارج کردن یک پدیده از حـوزهای
عمومی و وارد کردن آن به حوزهای ویژه است.« مدل امنی ت بر اساس اجزای امنی تساز در ایـن
نظریه، در مرحلهی اول شامل »دو قاعدهی زبانی- دسـتوری و زمینـهای- اجتمـاعی« اسـت و در
مرحلهی دو م »به اصل پدیده همچون تهدیدی وجودی« نظـر دارد. از همـینرو پیداسـت کـه در
نظریهی امنی تیساختن، توجه به تحلیل ذهنی از مفهوم امنی ت بهمثابه محوریترین اصل مقو م ایـن
نظریه مورد توجه قرار گرفته است، این اصل مقو م در تطبیق الگوی راهبردی مناسـب آن، مـا را
به سمت الگوهای مبتنی بر تحلیل ذهنی جامعهشناختی رهنمون میسازد؛ چراکه از یـک طـرف
بر اساس مکتب شناختی، تدوین استراتژی، فراگردی شناختی اسـت کـه در ذهـن استراتژیسـت
1. Selfreferentia
58فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
رخ مـیدهـد، لـذا بـرای بـهدسـت آوردن درکـی صـحیح از فراگـرد تـدوین اسـتراتژی بایـد از
روانشناسی شناختی بهره گرفت و از طرف دیگر براساس مکتب کارآفرینی »تدوین اسـتراتژی
ارتباطی مستقیم با نگرش و خواست رهبر هر سازمان دارد.« در واقع رهبر هر سازمان )و در ایـن
جا رئیس کشور( بهعنوان برترین سازمان اجتماعی با نوع گفتمانی که در حـوزهی امنی تـیکـردن
مسائل، حاکم مینماید، در تدوین استراتژی امنی ت ملّی نقش مهمی ایفا مـیکنـد. از دیگـر سـو،
توجه به فرهنگ مخاطب در امنیتّیساختن پدیدهی مورد نظر مکتب فرهنگی است؛ چـرا کـه در
مکتب فرهنگی، شکلدهی استراتژی، یک فراگرد تعامل اجتماعی است که مبتنی بـر اعتقـادات
و ادراکات مشترک اعضای سازمان است. افراد از طریق فراگرد اجتماعی شدن اعتقـادات را بـه
دست میآورند.
سوم: الگوی راهبردی نظریهی تهاجم دفاع
پیشتر نیز بیان گردید که در این نظریه با عنایت به جایگاه ویـژهای کـه تکیـه بـر قـدرت در دفـع
تهدیدات دارد؛ توانمندیهای نظامی بصورت مشخص در تأمین امنی ت ملّی مـورد تأکیـد اسـت.
از همینرو »کانون نظریهی تهاجم دفاع بر پایهی توانمنـدیهـای نظـامی یـا بـهطـور مشـخصتـر
توانایی انجام مأموریتهای نظامی استوار است.« همـانگونـه کـه بیـان گردیـد مهمتـرین عنصـر
سازندهی این نظریه، توانمندیهای نظامی در دفع تهدیدات است و بر همین اسـاس الگـوی ایـن
نظریه نیز با عنایت به »تغییرات فناوری نظامی« به عنـوان عامـل نخسـت شـناخته مـیشـود. از آن
جهت که تأکید نظریهی تهاجم دفاع در تـأمین امنی ـت ملّـی بـر توانمنـدیهـای نظـامی اسـت از
همینرو باید در تحلیل الگوی راهبردی متناسب با این نظریه، به الگوهای مبتنی بر تحلیل درونی
توجه داشت. لذا براساس مکتب برنامهریزی میتـوان گفـت کـه اسـتراتژیهـا، از یـک فراگـرد
کنترل شده، آگاهانه و با برنامهریزی رسمی نشأت میگیرند بنـابراین برنامـهریـزی دفـاعی بـرای
تحصیل امنی ت ملّی با تأکید توانمندسازی نظامی کشور در اولویـت نظریـهی تهـاجم دفـاع قـرار
خواهد گرفت.
چهارم: الگوی راهبردی رهیافت فرهنگ استراتژیک
همانگونه که در تحلیل رهیافت فرهنگ استراتژیک گذشت، در این رهیافت گفته میشود که
»دولتهای متفاوت دارای اولویتهـای اسـتراتژیک متفاوتنـد و چنـین اولویـتهـایی ریشـه در
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 59
تجارب آنها از زمان شـکلگیـری تـاکنون دارد و از ویژگـیهـای فلسـفی، سیاسـی، فرهنگـی و
شناختی دولت و نخبگانش تأثیر میپذیرد.« براساس نظر دستهی اول از معتقدان به این رهیافـت
»فرهنگ استراتژیک، روشی برای شناختن عمیقتر و دقیقتر مسائل امنی ـت ملّـی اسـت.« بـر ایـن
اساس فرهنگ استراتژیک را هم باید زمینهی شکلگیری رفتار وهمچنین یکی از مؤلفههای آن
به حساب آورد. بر اساس این دیدگاه، استراتژی امنی ت ملّی میتواند جوانب زیادی داشـته باشـد
که »یکی از آنها جنبهی فرهنگی است. فرهنگ یا فرهنـگهـا ایجـاد کننـدهی اندیشـهی مسـتمر
اجتماعی و نه ابدی، دیدگاهها، سنّتها و عادات فکری و روشهای اقدامند که کـم و بـیش بـه
جامعه امنی تی خاص با پیشینهی تاریخی مخصوص به خـود- اعطـا مـیکنـد.« در تحلیـل الگـوی
راهبردی، تحقق این نظریه نیز با عنایت به جایگـاه فرهنـگ در توجـه و سـاخت امنی ـت ملّـی در
کشورها، حرکت به سمت استفاده از الگوهای ذهنی جامعه شناختی با تأکید بر مکتب فرهنگی،
ما را به سمت تحقق رهیافت فرهنگ استراتژیک خواهد برد. در مکتب فرهنگی، فرهنگ غالب
مهمترین مؤلفه برای ساخت استراتژی است، لـذا در ایـن مکتـب، نگـرش بـه نهادهـایی کـه در
شکلگیری فرهنگ مؤثرند و آن را شکل میدهند بسیار مهم میشـود. از همـینرو در عرصـهی
بینالملل و جایی که تعامل سازمانهای برتر اجتماعی است، توجه به نهادهای بینالمللی مؤثر بر
این سازمانها از اهمیت ویژهای در تحصیل امنی ت برخوردار خواهد بـود. در واقـع سـازمانهـای
بینالمللی، به دنبال ایجاد رهیافت فرهنگی هستند تا از طریق آن بتوانند فرآینـد تعامـل اجتمـاعی
مبتنی بر اعتقـادات و ادراکهـایی را،کـه میـان اعضـای جامعـهی جهـانی بـه اشـتراک گذاشـته
میشود، به هم نزدیکتر کرده و از این طریق، با طی فرآیند اجتماعیسازی یـا فرهنگـیسـازی
مؤلفههای تأمین امنی ت، به تحصیل امنی ت در عرصهی بینالمللی و به تبع آن ملّی، نائل آیند.
پنجم: الگوی راهبردی ایدهی امنی ت مشترک
همانطور که در باب ایدهی امنی ت مشـترک بیـان گردیـد »تمرکـز بنیـانی و مرکـزی حـاکم بـر
الگوی امنی ت مشارکتی، این است که همهی کشورهای منطقه میتوانند امنی ت نسبی را از طریـق
پذیرفتن یکسری محدودیتهایی برای خویش تأمین کنند. در این ایده، تضمینهای امنی تی، نـه
از طریق سلطه، بلکه برعکس از راه غیرقابلقبول کردن گزینشهایی که هدف آنها کسب سلطه
بر رقیبان است به وجود میآید.« در این ایده، امینّت بـه صـورت فزآینـدهای »بـه منزلـهی ملـک
مشاع تعریف میشود که قابل تقسیم و تبـدیل نیسـت.« ایـن رویکـرد کشـورها را بـه »دوسـت و
60فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
متحد و دشمن تقسیم نمیکند؛ ام ا تهدیدات علیه همهی بازیگران مساوی است و به طور یکسان
منافع جمعی را بـه خطـر مـیانـدازد. بنـابراین همـهی شـرکا خواسـتار امنی ـت متقابـل هسـتند.« از
همینرو توجه کانونی ایدهی امنی ـت مشـترک بـه محـیط اشـتراکی امنی ـت و نگـاه بـه تهدیـدات
منطقهای علیه بازیگران یک منطقه، ما را به سمت انتخاب مکتـب محیطـی بـرای تحلیـل الگـوی
استراتژیک این نظریه رهنمون میکند؛ چرا که در این مکتب، محـیط عامـل مـؤثر بـر دولـتهـا
بوده و برای رسیدن به ایدهی امنی ت مشترک، دولتها باید از خواستهای مطلق خود در منطقه
برای تأمین امنیت مشترک درگذرند.
ششم: الگوی تأمین امنی ت در اسلام
پس از بیان الگوهای راهبردی تأمین امنی ت ملی در غرب، با توجه به تکیهی جمهـوری اسـلامی
ایران بر مبانی اسلامی، نیاز است تا الگوی راهبردی تأمین امنی ت در اسلام نیز مورد مطالعـه قـرار
گیرد. از همینرو در مجال حاضر، اشارهی مختصری به مؤلفههای این الگو خواهد شد و پس از
آن وارد تحلیل قوانین برنامه توسعه در نسبت با الگوی راهبردی تأمین امنی ت خواهیم شد.
جامعهی اسلامی با توجه به ویژگیهای ذاتی آن نمیتواند پیرو نظریههای امنی ت ملّـی غربـی
گردد؛ چراکه ذات آن نظریات بریافته از اندیشهی الحادی و طاغوت محور است. از اینرو تأکید
آنها بر بعد مادی بشر و عامل قدرت در تأمین امنی ت، عواملی است که با جوهرهی اندیشه اسلامی
در تعارض قرار گرفته است، اندیشهی اسلامی محور تأمین امنی ت برای جامعهی اسلامی را، ایمان
به توحید و پیاده کردن آن در افعال فردی و اجتماعی میداند. از همـینرو مؤلفـههـای نظریـهی
امنی ت در جامعهی اسلامی بدین شرح مدنظر است که: »هدف غایی امنی ت در اجتمـاع، آرامـش
ام ت اسلامی و زمینهسازی حرکت تکاملی برای انسان است، حصول این آرامش نیازمنـد اقـدام
سلبی و ایجابی ماد ی و معنوی همگام با هم است، روند سلبی در نفی معنوی طاغوت در اعتقادات
و باورها و نفی سلبی تبعات آن در افعال و پیرویهاست و روند ایجابی در پذیرش معنوی توحید
در اعتقادات و باورها، و پذیرش تبعات آن در افعال و پیرویهاست، فطرت انسـانی نیـز توحیـد
محور است از این رو مرز جغرافیایی نمیتواند تمایلات فطری انسانها را متمایز گرداند.« چنـین
نگرش جامعی به ابعاد امنی ت در جامعه و لزوم تأمین آن تنها میتواند با الگوی استراتژیک بومی
پاسخ یافته و محقق گردد. اما شاید بتوان برای رسیدن به الگوی راهبردی بومی تـأمین امنی ـت در
جامعهی اسلامی از مواد خام الگوهای راهبردی غربی استفاده نمود. از همینرو توجه بـه همـهی
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 61
الگوهای ارائه شده و استفاده از ویژگی اصلی هر یک از آنها در مراحـل مختلـف تـأمین امنی ـت
جامعهی اسلامی میتواند نقش ایفا نماید. لذا توجه به الگوهای بیرونی و لزوم تقابل با اندیشههای
ضد اسلامی به عنوان عوامل تهدیدزای بیرونی، توجه به ویژگیهای درونی جامعهی اسـلامی بـا
تلفیق الگوهای ذهنی جامعهشناختی در تربیت توحید محور جامعه و سپردن عنان حرکت جامعه به
دست ولّی فقیه عادل هریک مؤلفههای اصلی الگوهـای راهبـردی پـیشگفتـه را در خـود جـای
خواهد داد که در این مجال به دنبال ترسیم الگوی راهبردی تـأمین امنی ـت در جامعـهی اسـلامی
نیستیم و صحبت از این موضوع خود مجالی مبسوط طلب مینماید.
ث( امنی ت در قوانین برنامهی توسعهی جمهوری اسلامی ایران
اول: قانون برنامه او ل توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1368
موضوع امنی ت ملّی و تأمین آن در دو بخش هدفهای کلّی و خطمشـیهـای ایـن قـانون مـورد
توجه قرار گرفته است. توجه به زمان تصویب این قانون و شرایط کشور پس از جنـگ تحمیلـی
در تحلیل نگرش مقنن به تأمین امنی ت ملّـی بسـیار راهگشـا خواهـد بـود؛ چراکـه فـارغ شـدن از
جنگ تحمیلی و امکان بروز هر حملهی نظامی دیگر خواهناخواه مقنن را به سمت پذیرش مبانی
نظریههای امنی ت سخت در تقنین سوق داده است. از اینرو در بخش هدفهای کلّـی در بحـث
تأمین امنی ت ملّی »بازسازی و تجهیز بنیهی دفاعی و تأمین نیازهای ضروری آن بر مبنـای اهـداف
دفاعی تعیین شده.« مورد توجه قانونگذار قرار گرفته و در بخش خطمشـیهـای ایـن قـانون در
ذیل عنوان بازسازی و تقویت بنیـهی دفـاعی بـر مبنـای اسـتراتژی )راهبردهـای( دفـاعی کشـور،
راهبردهایی به تصویب رسیده است که راستای هدف کلی تعیین شده، رویکرد دفاعی در تأمین
امنی ت را با تأکید بر تجهیز و آموزش نظامی پیگیری مینماید. بر این اسـاس چهـار راهبـرد ذیـل
در بخش خطمشیها مورد توجه مقنن بوده است:
*بازسازی و تقویت بنیهی دفاع با تأکید بر استفاده از کلیـهی امکانـات اقتصـادی و صـنعتی
کشور و جلوگیری از دوبارهکاری و عملکرد های موازی؛
* فراهمکردن زمینههای اجرایی طرح بسیج مستضعفین به عنوان وسیعترین شـبکهی دفـاعی
انقلاب اسلامی؛
*تأکید و تقویت آموزش آمادگی دفاعی در مدارس پسرانه و دخترانه؛
* دومنظوره کردن صنایع دفاعی کشور.
62فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
دوم: قانون برنامۀ دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب1373
در این قانون نیز ابتدا در مادهی واحدهی آن در تبصرهی 70مواردی پیشبینی گردیـده اسـت و
سپس در قسمت خطمشیهای اساسی، نگرش مقنن به موضوع امنی ت ملّی و تأمین آن بـه تقنـین
رسیده است. بررسی این خطمشیهای اساسی نشان میدهد در قانون برنامهی دو م توسـعه مقـنن
قصد حرکت از مبانی نظریههای امنی ت سخت به سـمت نظریـات امنی ـت نـرم را دارد، از ایـنرو
توجه به هویت انقلاب اسلامی و لزوم داشتن استراتژی سیاست خارجی و برقراری روابط حسنه
با دولتهای همسایهی جمهوری اسـلامی ایـران را در شـروع برنامـهی دو م توسـعه در موضـوع
امنی ت ملّی به سمت ایدههای امنی ت منطقهای رهنمون گردانده است. براسـاس تبصـرهی 70مـاده
واحـدهی قـانون برنامـهی دو م توسـعه »بـه منظـور بـالا بـردن تـوان امنی تـی کشـور، شناسـایی و
خنثیسازی تهدیدات داخلی و خارجی، صیانت از اجرای برنامهی پنجساله دو م و جهـت انجـام
مأموریتهای محوله: الف( وزارت اطلاعات موظف است:
* حراستهای پرسنلی و فنی را ایجاد و تقویت نماید؛
* جهت جلوگیری از دستیابی دشمنان به اسناد و مدارک و توانائیهای کشـور اقـدامات خـود
را تشدید نماید؛
* متناسب با ابعاد مأموریتهای محوله تشکیلات خود را تقویت، سازماندهی یا گسترش دهد؛
* اقدامات لازم جهت سالمسازی فضـای سیاسـی جامعـه و پیشـگیری از وقـوع جـرائم امنیتـی را
انجام دهد.«
و از طرف دیگر در بخش دو م این قانون و در قسمت خطمشیهای اساسی در بند دوازدهـم
که مقرر میدارد: »رعایت عـزّت، حکمـت و مصـلحت کشـور در سیاسـت خـارجی از طریـق؛
تقویت روابط حسنه با همسایگان، دور نمودن تشنج از مرزها، گسترش همکاریهای منطقهای و
قارهای، تأمین امنی ت ملی در برابر تهدیدات خارجی، حفظ و صیانت از مرزها و دفاع از تمامیت
ارضی و پاسداری از انقلاب اسلامی، تـدوین اسـتراتژی درازمـدت سیاسـت خـارجی بـر مبنـای
اصول قانون اساسی.« حرکت به سمت گفتمانهای مدرن امنی ت طرحریزی شده است.
سوم: قانون برنامه سو م توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1379
فصل بیستودو م و بیستوسو م از این قانون بصورت مبسوط به امور دفاعی، امنی تـی و سیاسـت
خارجی جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. از ایـنرو بـا انتخـاب قـوانین مـرتبط بـا موضـوع
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 63
امنی ت ملّی به بررسی نگرش مقنن به این موضوع در ایـن قـانون خـواهیم پرداخـت. پـیش از آن
لازم به ذکر است بررسی کلی این دو فصل نشان میدهد مقنن درصدد است ابتدا زمینـه تجهیـز
امکانات دفاعی کشور را ایجاد نموده و از طریق بکارگیری نیروهای مسلّح در حـوزهی عمرانـی
کشور توسعهی منطقهای را دامن بزند. از طرف دیگر تأکید بـر مقولـهی تـأمین امنی ـت از طـرف
آحاد مردم جامعه،که به عنوان یکـی از مهمتـرین مؤلفـههـای نظریـههـای جدیـد امنی ـت اسـت،
قانونگذار را به سمت حمایت از بسیج بیست میلیونی و جایگاهبخشی قانونی به آن بـرده اسـت.
از همینرو در مواد این فصل 1جایگاه امنی ت ملّی بـا تأکیـد بـر تجهیـز نظـامی نیروهـای مسـلّح و
سازماندهی نیروهای بسیج در همهی اقشار جامعه به عنوان دو راهبرد کلی در ایـن فصـل مـدنظر
قرار گرفته است؛ که هم جنبهی دفاعی جمهوری اسلامی ایران از طریق نظامی و دفع تهدیـدات
سخت مورد تقویت قرار گیرد و هم نیروهای اجتماعی در حفظ و تأمین امنی ت ملّی نقشـی فعـال
پیدا نمایند.
در ادامهی همین قانون و در فصل بیستوسو م امور عمومی سیاست داخلی و روابط خارجی
مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس این قانون تمرکز ادارهی فعالیتهـای خـارجی جمهـوری
اسلامی ایران به دست وزارت خارجه سپرده شده تا از این طریق سیاست واحـدی بـر ارتباطـات
بینالمللی جمهوری اسلامی ایران اعمال گردد و از ایـن راسـتا امکـان برنامـهریـزی بـرای تـأمین
همهجانبهی امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران فراهم آید. در همین راستا مادهی 183این قـانون
مقرر میدارد: »به منظور اعمال سیاستهای نظام جمهوری اسلامی ایران در روابط خارجی، ایجاد
وحدت رویه در این زمینه، وزارت امور خارجه بر کلیۀ روابط خارجی نظارت خواهد داشـت و
سایر دستگاهها و واحدهایی که به نحوی در خارج از کشور فعالیت دارند و یا فعالیت و اقدامات
آنان در روابط خارجی اثرگذار است، ملزم به اجرای سیاستهای ابلاغـی توسـط وزارت امـور
خارجه هستند. همچنین نمایندگیهای آنها در خارج از کشور موظفند براساس آییننامهای که به
پیشنهاد وزارت امور خارجه به تصویب هیأت وزیران میرسـد، در انجـام فعالیـتهـای خـود بـا
نمایندگی سیاسی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور هماهنگی لازم را به عمل آورند.
تبصرهی -1به منظور اعمال سیاستهای فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران و تمرکـز در
سیاستگذاری و هماهنگی در فعالیتهای فرهنگی و تبلیغی خارج از کشور و با اهـداف اسـتفاده
بهینه از امکانات ماد ی و معنوی موجود، انجام امور کلیهی فعالیتهای فرهنگی تبلیغـی و هنـری
.1رک به مواد 171،173،175،179از فصل مذکور
64فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،5تابستان 92
بخشهای دولتی و غیردولتی در خارج از کشور براساس اساسنامهی سازمان فرهنگ و ارتباطات
اسلامی، که به تأیید مقام معظم رهبری رسیده است؛ با سازمان مذکور خواهد بود. تبصـرهی -2
انجام کلیهی فعالیتهای پیشبینی شده در این ماده در مورد مؤسسات و نهادهایی که تحت نظر
مقام معظّم رهبری اداره میشوند، منوط به تأیید معظمله میباشد.«
بــر اســاس مــادهی 186ایــن قــانون نیــز وزارت امــور خارجــه موظــف اســت در راســتای
خطمشیهای کلی تعیین شده این برنامه راهبردهای ذیل را اتخـاذ نمایـد، راهبـردی کـه بررسـی
آنها نشان میدهد نگرش مقنن در تأمین امنی ت ملّی تأکید بر حفظ صلح و آرامش در روابـط بـا
کشورهای منطقه و دوست است و از این طریق درصدد است توان ملّی و بینالمللی خود را نیـز
بالا ببرد. لازم به ذکر است تأکید مقنن بر مقابله با کشـورهای متخاصـم و بیگانـه و تـلاش بـرای
حمایت از کشورهای اسلامی مظلوم، به نوعی حرکت به سمت ایده امنی ـت ام ـت اسـلامی بـوده
است. ایدهای که در آن دیگر تنها امنی ت جمهوری اسلامی ایران شرط نیسـت بلکـه متناسـب بـا
جهانبینی اسلامی امنی ت ام ت اسلامی باید حاصل گردد.
چهارم- قانون برنامهی چهارم توسعهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایـران
مصوب 1383
این قانون علاوه بر تنفیذ مواد 175 ،171الی 181و 183الی » 186قانون برنامـهی سـو م توسـعهی
اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسـلامی ایـران« در مـادهی 128خـود، بـرای پـیشبـرد
هرچه بهتر سیاستهای تأمین امنّیـت ملّـی جمهـوری اسـلامی ایـران مـواد دیگـری را در بخـش
پنجم، فصل دهم آورده است. بررسی این مواد نشان میدهد علاوه بر استمرار راهبردهای قانون
برنامهی سو م توسعه، توجه به فرهنگسازی عمومی از طریـق آمـوزشهـای متناسـب، بـالابردن
سطح مشارکت مردم در ادارهی امور کشور و توجه به روابط اجتماعی افراد جامعه بـرای تـأمین
امنی ت عمومی مورد توجه قرار گرفته است. بر این اساس مـیتـوان در تحلیـل مبـانی نظـری ایـن
قانون توجه به مؤلفههای تهدیدزای درونی برای امنی ت ملّـی را در کنـار مؤلفـههـای بیرونـی بـه
خوبی مشاهده کرد .1در واقع در این قانون، مقـنن بـرای تـأمین امنی ـت ملّـی عـلاوه بـر توجـه بـه
مؤلفههای تهدیدزای بیرونی به مؤلفههای تهدیدزای درونی نیز توجه کرده است و سعی بـر ایـن
دارد با مکلف کردن دولت در اتخاذ برنامهی راهبردی جـامع، مؤلفـههـای تهدیـدزای دورنـی و
.1رک به مواد 121،123 ،119و 125این قانون
الگوی راهبردی تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران 65
بیرونـی را شناسـایی و بـرای حـل آنهـا چـارهاندیشـی نمایـد. از طـرف دیگـر توجـه مقـنن بــه
پیشرفتهای صنایع نظامی دفاعی، دولت را برآن داشته است تا توان دفاعی خـود را متناسـب بـا
سطح تهدیدات نظامی ارتقا بخشد و همچنین بـا توجـه بـه ویژگـیهـای ژئوپلوتیـک جمهـوری
اسلامی ایران از جمله هممرزی با خلیج فارس و دریای خزر توان دفاعی خود را متناسب سـازد.
به خوبی مشخص است راهبردهای اتخاذ شده در این قانون بـرای تـأمین امنی ـت ملّـی جمهـوری
اسـلامی ایـران بـه لحـاظ سـطح کیفـی و کم ـی نسـبت بـه قـانون برنامـهی توسـعهی قبلـی رشـد
چشمگیری داشته است که میتواند دلالتی بر بالا رفتن سطح تهدیدات خارجی و داخلـی بـرای
امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران باشد. همچنین بر اساس مادهی 121ایـن بخـش، در راسـتای
تأمین امنی ت ملّی جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف به تدوین طرح جامعی در این خصوص
شده است. توجه به نگاه جامع در راستای تأمین امنی ت ملّی از سوی قانونگذار به نظریات جدید
و لزوم پیگیری الگوهای راهبردی جامع در تأمین امنی ت ملّی دارد. از همینرو حرکت به سـمت
نظریات امنی ت ملّی جدید ریشهی خود را در قانون برنامهی چهارم یافته است.
پنجم: قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1389
در فصل هفتم این قانون، مجموعهی مقررات دفاعی، سیاسی و امنی تی پنجسالهی پنجم جمهوری
اسلامی ایران مورد توجه مقنن قرار گرفته اسـت. مقـنن بـا جـدا سـازی امـور دفـاعی، سیاسـی و
امنی تی از یکدیگر بطور مبسوط به بیان راهبردهای لازم برای تأمین امنی ت ملّی در هریـک از ایـن